لارنس ونوتی و ناپیدایی مترجم Lawrence Venuti and Translators' Invisibility

چندی ‌پیش به‌رسم دوستی، برای یکی از آشنایان ترانه‌ای ترجمه کردم، از فارسی به انگلیسی و بنا بود زیرنویس نسخهٔ ویدیویی ترانه باشد. خیلی عجیب نیست برای ما مترجم‌ها که روزهای آخر سراغمان بیایند و کمبود وقت هم داشته باشند و کارمان هم از پیش هدیه‌ای به سفارش‌دهنده در نظر گرفته شده باشد. کار خودم را زمین گذاشتم، ترجمه را در یکی دو روز آماده کردم و با دوست عزیزی هم وقت مضاعف گذاشتیم و بررسی‌اش کردیم و به ترانه‌سرا تحویل دادیم و مطمئن شدیم که نتیجه رضایت‌بخش است. وقتی ویدیوی ترانه منتشر شد، زیرنویسش ترجمهٔ من نبود. یعنی بود، اما با تغییرهای بسیار. از پیش اطلاع نداشتم و طبیعتاً اثری هم از نام من نبود. گویی مرجعیتی هم در امر ترجمه نداشتم، همچنان که هیچ حقی بر محصول ترجمه‌ام. گذشت.

این اتفاق اما مرا به‌یاد موضوع بسیار مهم «ناپیدایی» مترجم در حوزهٔ مطالعات ترجمه انداخت و دوباره سری زدم به لارنس وِنوتی تا این تجربه را در بستری پژوهشی بررسی کنم. ونوتی گفت‌وگوی دربارهٔ ناپیدایی مترجم را با مقاله‌ای در سال ۱۹۸۶ شروع کرد که در سال ۱۹۹۵ به کتابی با عنوان «ناپیدایی مترجم: تاریخی از ترجمه» گسترش یافت. آنچه از او در این نوشتار می‌آورم، از ویراست سوم کتاب است که در سال ۲۰۱۸ منتشر شده است. ازآنجاکه ناپیدایی مترجم موضوعی پیچیده و مفصل است و به مفاهیمی در حوزه‌‌های اخلاق و سیاست ترجمه مرتبط است، به‌علاوه در بسترهای گوناگون فرهنگی و تاریخی زوج‌های زبانی مختلف ویژگی‌های متفاوتی پیدا می‌کند، در این مجال کوتاه به چند مفهوم اصلی اشاره‌ای می‌کنم تا بعدتر فرصتی پیش بیاید و آن‌ها را باهم واشکافی کنیم.

ونوتی باب گفت‌وگو را با این ایده آغاز می‌کند که گرایش متوهمانهٔ رایج به روانی متن اثر ترجمه‌شده، آن‌چنان که گویی خوانندهٔ ترجمه دارد خود اثر اصلی را می‌خواند، به ناپیداکردن نقش مترجم و خوانش او در ترجمهٔ او دامن می‌زند. به‌بیان دیگر، او امکان زدودن اثر مترجم و بستر فرهنگی و تاریخی رخداد ترجمه را بر محصول ترجمه به‌طور کامل رد می‌کند و تمرکز را بر جایگاه مترجم ناپیدا می‌گذارد. ونوتی با ابراز نارضایتی‌اش از خوانش‌های بیش‌ازحد ساده‌‌شدهٔ خوانندگان از مباحث کتاب، سه فرض اساسی را در مقدمه تصریح می‌کند:

۱. هر اثر ترجمه، فارغ از ژانر یا نوع متن، ازجمله ترجمه‌هایی که می‌کوشند تفاوت‌های زبان‌شناختی و فرهنگی را نشان دهند، خوانشی است که از اساس دارد از متن مبدأ غرابت‌زدایی کند. (ترجمهٔ من از کتاب ونوتی، xii)

۲. واژه‌های تخصصی «غرابت‌زدایی» و «آشنایی‌زدایی» صرفاً برای توصیف واژه‌گزینی‌های خاص یا راهکارهای گفتمانی ترجمه نیست، بلکه به آثار اخلاقی متون ترجمه‌شده اشاره می‌کند که برای بُرش‌داشتن و پذیرفته‌شدن به فرهنگ جامعهٔ مقصد وابسته‌اند. (ترجمهٔ من از کتاب ونوتی، xiii)

۳. نه‌تنها مترجم کنشی از جنس خوانش ارائه می‌کند، بلکه خوانندگان نیز باید بیاموزند که چگونه برای دریافتن آثار اخلاقی متن ترجمه‌شده، ترجمه را به‌مثابه ترجمه، به‌مثابه متنی مستقل، به خوانش بنشینند. (ترجمه‌ی من از کتاب ونوتی، xvi)

ونوتی این سه اصل را در مقدمه بنا می‌نهد و ناپیدایی مترجم را از زوایای متفاوت در سنت‌های درازدامن ترجمه و خوانش و ارزیابی ترجمه به زبان انگلیسی در بریتانیا و آمریکا بررسی می‌کند. از مفاهیمی که ونوتی در بررسی‌هایش به آن اشاره می‌کند، موضوع تألیف یا نویسندگی است. او سهم مترجم از تألیف اثر ترجمه را از منظرهای مختلف وارسی می‌کند، ازجمله در تعریف قانونی ترجمه، در فهم جامعه از ترجمه، در فهم نویسنده‌ی اثر اصلی از ترجمه‌ی اثرش، در بسترهای فرهنگی و تاریخی مختلف و در سلسله‌مراتب قدرت زوج‌های زبانی گوناگون.

آنچه نظر مرا بیش از هرچیزی در این کتاب به خود جلب کرد، این بود که ونوتی اهمیت آموزش خوانندگان آثار ترجمه را پیش می‌نهد و از مترجمان و متخصصان حوزهٔ ترجمه دعوت می‌کند خوانندگان را آموزش دهند تا حضور و خوانش مترجم را در خوانششان از اثر ترجمه لحاظ کنند و تمرین کنند برای دست‌یابی به خوانشی نزدیک‌تر به اثر مبدأ به خواندن منابع بیشتر عادت کنند. به‌علاوه، ونوتی از مترجمان می‌خواهد در قراردادها از سهم نویسندگی یا تألیفشان چشم‌پوشی نکنند و گویی پیدایی‌شان در اثر ترجمه‌شان را به رسمیت بشناسند.

اینجا نه می‌خواهم و نه می‌توانم کتاب را در یادداشتی کوتاه خلاصه کنم. فقط خواستم اشاره‌ای کنم به تجربهٔ کوچکی که می‌تواند در مطالعات ترجمه به سال‌ها تجربهٔ مترجمان جهان و کارهای پژوهشی مرتبط باشد، تجربهٔ کوچکی که ما اغلب نادیده می‌گیریم، چون نیاموخته‌ایم و تمرین نکرده‌ایم که ترجمه و مترجم را ببینیم.

پی‌نوشت اول: غرابت‌زدایی و آشنایی‌زدایی معادل‌های پیشنهادی همکاران فارسی‌زبان من است برای دو واژهٔ domestication و foreignization. ونوتی تلاش می‌کند، برخلاف گرایش رایج مخاطبان به دوگانه‌سازی مفاهیم، فهم و توصیف متفاوتی از این دو واژه ارائه کند که یادداشت دیگری می‌طلبد.

پی‌نوشت دوم: توجه شما را به این نکته جلب می‌کنم که دو واژهٔ تخصصی foreignization و domestication در فرایند غرابت‌زدای ایدئولوژیکی و تاریخی ترجمه به دو واژهٔ آشنایی‌زدایی و غرابت‌زدایی تبدیل شده‌اند. یعنی در زبان انگلیسی دو فرایند به «ایجاد» کیفیت‌هایی اشاره می‌کنند و ترجمهٔ فارسی آن‌ها به «زدودن» کیفیت‌هایی.

A while ago, out of goodwill, I translated a song for an artist, from Farsi to English, and it was supposed to serve as subtitles for a music video. It's not uncommon for us translators to receive last-minute requests, with time constraints, and our work already assumed to be a gift for the client/friend. I set aside my own tasks, prepared the translation in a day or two, collaborated with a dear friend for a double-check, ensured its accuracy, and delivered it to the songwriter, confirming the satisfactory outcome. However, when the music video was released, the subtitles were not my original translation. They were, but with significant alterations. I was not informed about the changes, and apparently, my name was not even mentioned. It seemed as if I had no expertise and no rights to my translation work. Well, it’s over now.

This incident, however, reminded me of a significant topic in the field of Translation Studies (TS), the "invisibility" of translators, prompting me to reread Lawrence Venuti and understand this experience within a scholarly framework. Venuti initiated the discussion about the translator's invisibility with an article in 1986, which expanded into a book titled The Translator's Invisibility: A History of Translation in 1995. Here, I am referring to its third edition, published in 2018. Since the invisibility of the translator is a complex and complicated subject, loaded with ethical and political concepts in TS, and is influenced by diverse cultural and historical contexts and the distinctive features of different language pairs, I briefly touch upon a few key concepts. Later, when an opportunity arises, we can delve into them more thoroughly together.

Venuti begins the conversation with the idea that the illusion of a fluent translation, as if its reader is reading an original work, leads to the invisibility of the translator and disregards the impact of the translator and their interpretation in the translation process. In other words, he rejects the complete erasure of the translator's impact and the cultural and historical context of the translation on the translated product and focuses on the role of the invisible translator. Expressing his dissatisfaction with oversimplified readings of book, Venuti explicitly outlines three fundamental theses in the introduction:

1.     All translation, regardless of genre or text type, including translation that seeks to register linguistic and cultural differences, is an interpretation that fundamentally domesticates the source text. (xii)

2.     2. The terms “domesticating” and “foreignizing” do not describe specific verbal choices or discursive strategies used in translation, but rather the ethical effects of translated texts that depend for their force and recognition on the receiving culture. (xiii)

3.     3. Not only does the translator perform an interpretive act, but readers must also learn how to interpret translations as translations, as texts in their own right, in order to perceive the ethical effects of translated texts. (xvi)

Venuti explains these three theses in the introduction and continues with examining the translators’ invisibility from different perspectives within the longstanding traditions of translation, interpreting, and evaluating translation in Britain and the United States. Among the concepts that Venuti refers to in his analyses is the notion of authorship. He considers the translator's role in writing the translated work from various perspectives, including in the legal definition of translation, in society's perception of translation, in the original author's understanding of the translation of their work, within different cultural and historical contexts, and considering hierarchies of various linguistic pairs.

What particularly captivated my attention in this book was Venuti's emphasis on the importance of educating readers of translations. He invites translators and experts in TS to educate readers so that they recognize the translator's presence and interpretation in their reading of the translated work. He encourages them to aim for a closer interpretation of the original work by becoming accustomed to reading additional sources. Furthermore, Venuti urges translators not to overlook their contribution to authorship in contracts and to acknowledge their visibility in the translated work.

Here, I neither want nor can summarize the book in a short note. I just wanted to write a brief note about a small experience that is relevant to the experiences of translators worldwide and a vast domain of related research activities in TS—a small experience that we often overlook because we haven't learned and practiced noticing the translation and the translator.

PS. 1: In this note, I am using the proposed equivalents by my Farsi-speaking colleagues for the terms "domestication" and "foreignization." Venuti attempts, contrary to the common tendency to dichotomize the concepts, to present a different understanding and description of these two terms, which requires another note.

PS. 2: I draw your attention to the point that the two terms "foreignization" and "domestication," have been domesticated in an ideological and historical process of Farsi translation. In English, these two processes refer to "creating" some qualities in translations, while their Farsi translations refer to "expunging" some qualities from translations.

**Lawrence Venuti (2018). The Translator’s Invisibility: A History of Translation. Routledge.